جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله نقد و بررسی کتاب اسماعلیه در تاریخ است که توسط یعقوب آژند گردآوری شده است .

این نوشتار با عنوان «رویکرد به رخداد عاشورا در دوره آل بویه» در پاسخ به این سئوال که رویکرد به رخداد عاشورا در دوره آل بویه چه بوده است؟چرا؟این فرضیه رامطرح می کند که آل بویه در رویکرد به رخداد عاشورا نه به شیوه تاریخی که منتج به الگوگیری ازآن شود بلکه به شیوه کلامی به آن توجه نمودند که نگاه خاصی به مقولات فراتاریخی وغیرقابل الگوگیری داشت.برای اثبات این فرضیه ابتدا نگاهی به شرایط سیاسی اجتماعی حاکم برعصرآل بویه وسیاست مذهبی حاکمان آل بویه می اندازیم. چرا که رویکرد به این واقعه مهم، مانند هرتحول دیگری ازشرایط سیاسی-اجتماعی جامعه یا نحوه نگرش حاکمان به مسائل تأثیر و تأثر می پذیرد.شرایط بوجود آمده دراین دوره برای شیعیان درابراز علنی عقائد و باورهای دینی خود حائزاهمیت است.درادامه به رویکردهایی که در دوره آل بویه به رخداد عاشورا در حوزه نظر وعمل وجود داشته است پرداخته شده و به نقش مورخان وارباب مقاتل و شعر شعرا ومرثیه سرایان حسینی که دراین دوره ی حکومتی ازنمود و ویژگی خاصی برخوردار است در تبیین این واقعه عظیم، اشاره شده است. به رویکرد و اقدامات عملی هیأت حاکمه در توجه دادن اذهان به این فرایند و نحوه تعامل آنها با اکثریت اهل سنت جامعه درپرتو آن نیز اشاره شده است.درپایان با تأکید براین مسئله که آل بویه سیاست تسامح وتساهل را درهمه امور به ویژه امور مذهبی دنبال می کردند وهر چند که در برپایی مراسم سوگواری شهدای کربلا همت گماردند و دراحیاء ورونق مراسم وتوجه دادن به مشاهد مشرفه شیعه خصوصاً کربلای معلی تلاش زیادی ازخود نشان دادند، اما به دلیل وجود اختلافات مذهبی درجامعه وسپاه تحت امرآنان وحاکمیت وخلافت اهل سنت که در بین مسلمانان مشروعیت داشت وریشه داربود درصورت داشتن رویکردی تاریخی به رخداد عاشورا باعث تحریک جامعه برعلیه حاکمیت خودشان می شد چرا که قیام علیه ظلم وبی عدالتی وبرعلیه خلافت غیرحق دردرون حادثه عاشورا نهفته است.لذا سعی شده است که درمعرفی این قیام جنبه های کلامی وماورائی بیشتر مورد توجه قرار گیرد. رویکردهای کلامی بیشتردر میان مورخین وعلماء شیعه که علم وعصمت امام را مد نظر قرار می دهند وجود دارد.چرا که در قرن 4 و 5 هجری کلام شیعه رشد وگسترش چشمگیری داشته است و رویکرد ماورائی بیشتر درمیان علماء ومقتل نویسان اهل سنت از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

پژوهش پيش‌رو با تکيه بر منابع دست اول تاريخي و بهره گيري از تحقيقات نوين بر آن است تا سيره و انديشه هاي اجتماعي امام علي(ع) در برقراري عدالت اجتماعي را ارائه دهد. براي دستيابي به اين هدف و فهم بهتر انديشه ها و عملکرد امام ابتدا اوضاع اجتماعي جامعۀ امام علي(ع) تبيين شده است. جامعۀ سال سي و پنج هجري جامعه اي است متفاوت با جامعه اي که رسول اکرم(ص) به يادگار گذاشت . قبيله گرايي وتفاخر به ارزشهاي قومي – قبيله اي ، نژادگرايي و برتر دانستن عرب از عجم و مادّي گرايي ويژگيهاي عرب جاهلي است که در زمانۀ علي (ع) از نو سر بر آورده است. علاوه بر آن در اين زمانه بدعتهاي خلفا سنت و الگوي مورد پذيرش و اسرائيليات و گفته هاي اهل کتاب جزء دين به شمار مي رود. کشورگشائيها و رويارويي با فرهنگ‌هاي ديگر،رفاه طلبي و زراندوزي را جايگزين تبليغ اسلام و شهادت طلبي کرده است. فقدان آزادي اجتماعي مردمان را نسبت به سرنوشت جامعه بي تفاوت نموده به انزوا کشانده است. تبعيضات اقتصادي مردمان را در دو گروه فقير و ثروتمند تثبيت کرده است. امام علي(ع) رهبري چنين جامعه اي را تنها با انديشۀاصلاحات براي برقراري عدالت اجتماعي پذيرفت. او مبناي انديشه خود براي برقراري عدالت اجتماعي را بر آموزۀ قسط و عدالت قرآن و سخنان و تلاشهاي رسول خدا (ص) در اين مسير استوار کرد. حضرت ناچار شد سيره خود را نيز بر اصلاحات اجتماعي جهت برقراري عدالت اجتماعي بنا نهد تا جامعۀ الگو را براي بشريت بنيان گذارد، چه در جامعۀ نابسامان برقراري عدالت اجتماعي ممکن نيست. او با برنامۀ حذف بدعتها بر مبناي قرآن و سيرۀ نبوي و ترويج خردگراييو آزاد انديشي ، زدودن سنتهاي نادرست و خرافات از اذهان، تربيت ديني مردم براي تشخيص سنت از بدعت ، نفي رفاه طلبي و تفاخرات نژادي و قبيله اي اصلاح فرهنگ جامعه را آغاز کرد. در مسير اصلاحات سياسي ضمن عزل کارگزاران ناشايست و گماشتن کارگزاران شايسته با ارائه دستورالعملهاي حکومتي ، اصلاح نگرش کارگزاران نسبت به مردم و نظارت بر عملکرد ايشان گام برداشت. برابرسازي مردمان در بهره وري از درآمدهاي عمومي و بازگرداندن اموال غارت شده بيت المال نيز از عملکردهاي امام در اصلاحات اقتصادي است. اجراي سه راهکار کلان- برابر نمودن همۀ انسانها در برابر قانون، دادن آزادي اجتماعي به ايشان و فقرزدايي – براي به سامان آوردن همه عرصه هاي جامعه و برقراري عدالت اجتماعي موثر افتاد، اما قاعدين، پيمان شکنان جمل، ستمگران شام و خوارج- که چهار جريان مخالفت با علي (ع) را رهبري کردند – و فرار مردمان به شام در اثر غارتهاي شاميان و غيره و سستي باقيماندگان در همراهي علي(ع) موانع امام در ادامۀ اين مسير شدند.

پس از رحلت پیامبر نظام سیاسی تازه تاسیس اسلام با چالش اندیشه‌ای ــ سیاسی مواجه شد و مبانی نظری سیره نبوی در تبیین حکومت اسلامی را به مسیری دیگر کشاند و سر آغاز تحول فکری جدیدی در مفهوم حکومت اسلامی گردید. سرانجام این چالش‌ها، شرایط و اوضاع جوامع اسلامی را به گونه‌ای ترسیم کرد که جهان اسلام با دو شکل از حکومت، یکی بر پایه سیره نبوی و ادله قرآنی و دیگری با ملاحظه عرف و مقتضیات زمانه، به دو نظریه امامت و خلافت انجامید؛ به گونه‌ای که می‌توان دوران خلافت را اساسی‌ترین چالش نظریه‌سازی در جهان اسلام نامید که به ارائه دو دیدگاه اهل سنت و تشیع انجامید. هر دو دیدگاه معتقد بودند رهبری پس از پیامبر از آن کسی است که زمام امور را به دست گیرد و به تنظیم امور بپردازد. با این حال، در مورد حیطه صلاحیت و قلمرو اختیارات وی کاملا دو نظر مختلف مطرح گشت. همین امر سبب شد ماهیت خلافت و شرایط امام به دو گونه جلوه کند و چالش نظری امامت را شدت بخشد. این مقاله در پی تبیین چالش‌های فکری ــ سیاسی عصر امام علی و بازتاب سیاسی ـ اجتماعی این چالش‌ها در بروز تحولات سیاسی ـ اجتماعی در امت اسلامی است که هم‌گرایی و وحدت جهان اسلام را خدشه‌دار ساخت. شرایط امروز جهان اسلام که اثر پذیرفته از دگرگونی‌ها فکری ــ سیاسی پیشین است، ضرورت تبیین استراتژی فراگیر جهت پویایی وحدت اسلامی را فراهم می‌سازد. در این راستا، رفتار فکری ــ سیاسی امام‌علی در جایگاه الگو یی برای وحدت امت اسلامی، می‌تواند به پویایی استراتژی وحدت در جهان اسلام کمک کند.

اهل بیت، در قرآن کریم، روایت‌ها و عُرف جامعه اسلامی بر چه کسانی اطلاق می شود؟ و نقش آنان در حیات جاودانه قرآن چیست؟ پژوهش درباره این مسئله مجال بیشتری می‌خواهد، ولی این نوشتار می‌کوشد به طور فشرده و با استناد به منابع معتبر، به بررسی اجمالی آن بپردازد. بی‌تردید، این مسئله از آغاز پیدایی مباحث تفسیری و کلامی در جهان اسلام همواره مورد توجه اندیشمندان این حوزه ها بوده است، ولی اهمیت آن در اندیشه اسلامی به ویژه در عصر حاضر چنان است که امکان پژوهش‌های بسیار درباره آن وجود دارد. در این نوشتار، روشن می‌شود که اهل بیت تنها بر گروه اندکی از خاندان پیامبرگرامی اسلام اطلاق می گردد که بنا بر صراحت بیان آن حضرت، میان آنان و قرآن پیوندی همیشگی برقرار است. این پیوند ابدی، جایگاه ویژه‌ای را برای اهل بیت در کنار قرآن رقم زده است که اگر به دقت بررسی شود، ره آورد ارجمندی را در باره حیات جاودانه قرآن در پی خواهد داشت. نگارنده می‌کوشد تا با این رویکرد، به مطالعه پیوند قرآن و اهل بیت بپردازد.

این نوشتار به این پرسش پاسخ می‌گوید که چرا اهل سنت با وجود نصوص فراوان بر امامت حضرت علی، آن حضرت را از مقام امامت و خلافت حذف کردند؟ نویسنده با استقراء در آثار اهل سنت و نیز در آثار برخی معاصران، به ده توجیه دست یازیده و در ذیل آن‌ها به بررسی این توجیه‌ها پرداخته است

«قيام الدولة الزيدية في اليمن» اثر حسن خضيرى احمد، كتابى است در موضوع برپايى دولت زيدى در يمن در سال هاى 280 - 298 ق/893 - 911 م. اين دولت در اوايل دوران اسلامى نقش مهمى در يمن ايفا كرده و بيش از هزار سال پايدار بوده است. كتاب به زبان عربى و در سال 1996م نوشته شده است. كتاب با مقدمه نويسنده آغاز و مطالب در چهار فصل و يك خاتمه تنظيم شده است. در فصل اول، به اوضاع سياسى در يمن پيش از برپايى دولت زيدى پرداخته شده است. نويسنده ابتدا گزارشى از واليان عباسى را عرضه كرده كه چگونه يكى پس از ديگرى به حكومت يمن دست يافتند و بر اثر بى‌ لياقتى و سوء مديريت آنان، يمن دستخوش پراكندگى و تفرقه شد. سپس از پيدايى حكومت‌ هاى محلى مستقل در يمن سخن گفته است. فصل دوم به مطالعه درباره دولت بنى‌ رسّى در صعده اختصاص يافته است. در فصل سوم، به موضع گيرى قدرت‌ هاى محلى يمن در برابر برپايى دولت زيديه اختصاص يافته است. نويسنده در اين فصل، از موضع خلافت عباسى در برابر دولت زيدى و مشكلات دربار خلافت كه مانع از ارسال نيروهاى كمكى براى مردم يمن شد، سخن گفته است. فصل چهارم، شامل مذهب زيدى در يمن و موضع مذاهب اسلامى در برابر آن است. در پايان به اين نكته اشاره شده است كه دورى يمن از مركز خلافت عباسى و گرايش يمنيان به تشيع در توجه علويان انقلابى به يمن تأثير داشت. نويسنده معتقد است برپايى دولت زيدى، رهبران قبايل را براى تأسيس دولت‌ هاى محلى در مناطق كوهستانى يمن به طمع انداخت. وى از آن ميان به آل يعفر بن عبدالرحمن حوالى اشاره كرده كه خليفه منتصر، محمد بن يعفر را در سال 247ق/861م ولايت صنعا داد و از همين‌ جا زمينه تشكيل دولت بنى يعفر در شبام و كوكبان فراهم آورد.

«حوار مع الشيخ صالح بن عبدالله الدرويش حول الصحبة و الصحابة» نوشته آيت الله جعفر سبحانى در دو مجلد به نقد دو كتاب از يك عالم حنبلى پرداخته است. نويسنده در مقدمه جلد اول با اشاره به مقدمه كتاب «تأملات فى نهج البلاغه» كه در آن علما را به گفتگو دعوت كرده است؛ گشايش اين شيوه را آرزوى ديرين خود دانسته و مناقشاتش درباره كتاب مذكور را ارائه مى نمايد. در اين جلد از كتاب به بحث «صحابه» اختصاص دارد و به شبهات پيرامون اين مبحث مهم پرداخته شده است. در فصل اول اين مجلد به شيوه طرح مباحث اشاره شده است. فصل دوم به صحابه اختصاص دارد. در ادامه بحث را شبيه بحث قرآنى جلد اول طرح و مشى برخى از صحابه را در تاريخ مورد بررسى قرار مى دهد. در فصل پايانى اين مجلد به آيات قرآن كريم كه در غزوات بدر، احد، خندق و... نازل شده است مورد استناد نويسنده سنى قرار گرفته اشاره و آنها را مورد مناقشه قرار مى دهد.

«مکتب تفکیک» نام کتابی است از محمدرضا حکیمی، متفکر مسلمان معاصر. مکتب تفکیک (مکتب مشهد و مکتب معارفی خراسان نیز خوانده می شود) مکتبی در علوم مذهبی شیعی است که پیروانش بر تفکیک آموزه های فلسفی از روش های دین شناسی تأکید دارند. این مکتب منتج از آموزه های میرزا مهدی اصفهانی در مشهد شکل گرفت. عنوان مکتب تفکیک نخستین بار توسط محمدرضا حکیمی طی مقاله ای با همین نام در شمارهٔ ۱۲، سال نهم کیهان فرهنگی، در اسفند ۱۳۷۱ معرفی شد و شهرت یافت. پس از آن و در سال ۱۳۷۵ وی کتابی با همین نام منتشر کرد و در آن به تفسیر دیدگاه های این مکتب و معرفی بنیان گذاران آن پرداخت. این مکتب در ابتدای انقلاب ایران در بازداری ترویج رسانه ای بعضی برنامه ها با موضوع عرفان اصطلاحی تاثیر داشت و تا حال نیز مواضع علمی - انتقادی نسبت به شیوه های مصطلح فلسفه و عرفان اسلامی دارد. حکیمی در این کتاب سید موسی زرآبادی، میرزا مهدی اصفهانی و مجتبی قزوینی خراسانی (استاد خود) را به عنوان سه رکن اصلی مکتب تفکیک معرفی کرده است. وی دربارهٔ اصطلاح مکتب تفکیک بیان می کند: «واژه‌ٔ تفکیک را اینجانب از سالها پیش دربارهٔ این مکتب پیشنهاد کردم و به کار بردم و امروز اصطلاح شده و معروف گشته است‌. در اینجا باید از باب توضیح لازم بیفزایم که این مکتب به جز جداسازی سه جریان شناختی از یکدیگر، بُعد دیگری نیز دارد و آن بیان معارف ناب و سرهٔ قرآنی است، بدون هیچ گونه امتزاجی و التقاطی و خلطی و تأویلی - از نوع تأویلهایی که می دانیم - و همین خود جوهر غایی این مکتب است‌.

«اخبار ائمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان» کتابی است نوشته ویلفرد مادلونگ درباره تاریخ خاندان‌ های حکومتگر زیدی شمال ایران در گیلان و مازندران و دیلمان. در این کتاب هشت متن کهن منتشر نشده درباره تاریخ زیدیه و امامان آنها در مناطق شمالی ایران تحقیق و گردآوری شده است. این کتاب شامل متونی درباره امامان زیدی است از جمله: المَصابیح ابوالعباس احمد بن ابراهیم حسنی (متوفی اواسط قرن چهارم)؛ الافادة فی تاریخ الائمة السادة ابوطالب الناطق بالحق یحیی بن حسین (متوفی ۴۲۴) شاگرد ابوالعباس حسنی؛ جَلاء الابصار تألیف حاکم ابوسعد محسِّن بن محمد جُشَمی بیهقی (متوفی ۴۹۴)؛ نامة مورخ ۶۰۷ از یوسف بن ابی الحسن جیلانی (فقیه زیدی لاهیجان) به عمران بن حسن بن ناصر عُذری هَمْدانی (فقیه زیدی یمن)؛ الرسالة العالمة بالادلّة الحاکمة تألیف امام المنصور باللّه عبداللّه بن حمزه (متوفی ۶۱۴)؛ الحدائق الوَردیة فی مناقب الائمة الزیدیة اثر حُمَیدبن احمد مُحلِّی (متوفی ۶۵۲)، و قسمتی از بخش چهارم روضة الاخبار و کنوز الاسرار تألیف ابو محمد یوسف بن محمد حَجوری (تألیف در ۶۲۷) که شرح وقایع تاریخ اسلام با احتوا بر شرح حال امامان زیدی و عمدتاً برگرفته از المصابیح ابوالعباس حسنی است.